Muallim İsmail Hakkı Bey Koleksiyonu’nda Karagöz ve Orta Oyunu Musikisi

Osmanlı kültür-sanat yaşantısının iki önemli hatırası olan Karagöz ve orta oyunu, bilişim ve teknoloji çağının sosyal ve kültürel alanlardaki etkileri karşısında güç kaybetmeye devam ediyor. Son temsilcilerini geçtiğimiz yüzyıl içerisinde toprağa veren bu meslek kolları, günümüzde sınırlı sayıdaki erbabının teşebbüsleriyle hayata tutunmaya çalışıyor. Seyirlik oyun mirasının Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri arasındaki aktarımını sağlayan yazma ve matbu kaynaklar ise, kütüphane ve arşivlerde muhataplarının ilgisini dört gözle bekliyor. Temaşa, edebiyat ve musiki zevkinin birbiriyle harmanlandığı bu geleneksel sanatlara ait kaynakların büyük bir bölümü, yine çoğunlukla Osmanlı döneminden günümüze aktarılmış yazılı, görsel ve işitsel materyallerden oluşuyor. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren eski ve yeni yazıyla hazırlanmış yazma ve matbu oyun metinleri, fotoğrafl ar, plaklar, notalar, tasvirler ve diğer materyaller, kültür-sanat yaşantımızın iki önemli unsuru olan Karagöz ve orta oyununa ilgi duyan yerli ve yabancı araştırmacılar tarafından çeşitli inceleme ve yayınlara konu ediliyor. Özellikle Karagöz oyunları hakkında oldukça kapsamlı bir külliyatın erişilebilir durumda olması, hızla akıp giden zamanın acımasızlığı karşısında yüreklere bir nebze olsun su serpiyor. Ignácz Kúnos, Georg Jacob, Karl Süssheim, Hellmut Ritt er, Selim Nüzhet Gerçek, Metin And, Cevdet Kudret gibi araştırmacıların Karagöz ve orta oyunu konusundaki çalışmalarıyla büyük ölçüde kayıt altına alınan, açıklanan ve tasnif edilen oyun repertuvarı, günümüzde farklı disiplinlerde faaliyet gösteren araştırmacıların değerlendirme ve tespitlerine bilgi, belge ve materyal sağlıyor. Rauf Yekta Bey’in orta oyunu ve Etem Ruhi Üngör’ün de Karagöz’deki musiki repertuvarı üzerine çalışmaları ise güncelliğini günümüzde de muhafaza ediyor. Bu iki yayın, daha sonraki dönemde kaleme alınarak çeşitli aktüel ve akademik yayınlarda okuyucu karşısına çıkan pek çok yazı için referans teşkil ediyor. Ayrıca, kültür-sanat çevrelerinin sahne ve albüm performansları için kaynak oluşturuyor. Ancak, yayımlanmalarının üzerinden uzun yıllar geçmesine rağmen bu iki yayınla ilgili etrafl ı kritikler her nedense yapılmadı; hatt a Karagöz ve orta oyunundaki musiki repertuvarı yeniden mercek altına alınamadı. Elbett e ki bunun materyal teminine ilişkin nedenlerinden söz etmek mümkün. Fakat günümüzde, kişisel ve kurumsal arşivlerde plak ve bant ortamında muhafaza edilen sınırlı sayıdaki ses kaydı ile yazılı belgelerin akademik çevrelerde yeterli ilgiyi gördüğü de söylenemez. Esasen Rauf Yekta Bey ve Etem Ruhi Üngör’ün yayınlarında bulunan repertuvaelemanlarının irdelenmesi, yeni bilgi ve belgelerle güncellenmesi ve bu yayınlarda bulunmayan eserlerin arşiv kayıtlarına dayalı olarak repertuvara dâhil edilmesine de ihtiyaç var. Muallim İsmail Hakkı Bey’in Devlet Arşivleri Başkanlığı’na bağlı Osmanlı Arşivi’nde muhafaza edilen 202 ve 217 numaralı nota defterlerindeki eserleri inceleyen bu kitap da, Karagöz ve orta oyununda icra edilen musiki repertuvarına yönelik çalışmalara katkı sağlamayı amaçlıyor. Bünyesinde, seyirlik oyun musikisine özgü bazı klâsik eserlerin yanı sıra İsmail Hakkı Bey tarafından düzenlenerek bu oyunlar için bir araya getirildiğini düşündüğümüz melodileri de barındıran defterler, Karagöz ve orta oyunundaki musiki repertuvarı için alternatif bir kaynak olmanın yanında, henüz gün yüzüne çıkmamış veya yeterince tanınmayan ezgileri bugünün kültür-sanat çevreleriyle buluşturmayı vaadediyor. Aslına bakılırsa, seyirlik oyunlar için eser düzenleme veya üretme fikri, geleneğin üretim yöntemlerinden biri olarak, çeşitli müelliflerin hazırladığı inceleme metinlerinde de dile getiriliyor. İsmail Hakkı Bey’in geleneksel ezgilerin yanı sıra yeni ezgilere de kapı aralayan bir repertuvarı aynı defterlerde harmanlıyor olması ise, musiki kaynaklarında örneği pek bilinen bir durum değil. Dahası, İsmail Hakkı Bey’in vefatından birkaç yıl sonra Rauf Yekta Bey tarafından notası yazılan eserlerin yayımlanması da, birbirine yakın döneme ait olduğunu düşündüğümüz repertuvarları nitelikleri bakımından mukayese etmek için bir gerekçe sunuyor. Bu vesileyle, kitabın fikir aşamasından basım sürecine kadar çeşitli vesilelerle katkı sağlayan herkese teşekkürlerimi bildiriyorum. Özellikle de, eski harfli Türkçe ve diğer dillerdeki güfte metinlerinin çevriyazımına büyük katkılar sağlayan ve kitabın editörlüğünü üstlenen Celal Volkan Kaya’ya teşekkürlerimi iletmeyi keyifli bir görev sayıyorum. Ayrıca, kitabın yayımlanması konusundaki teşvik ve destekleri için İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuarı Müzikoloji Bölümü Başkanı Prof. Dr. Gözde Çolakoğlu Sarı’ya teşekkürlerimi bildiriyorum. Kitabın yayın aşamasında gösterdikleri kıymetli katkı ve destekleri nedeniyle İTÜ Yayınevi Koordinatörü Prof. Dr. İ. Serdar Özoğuz’un şahsında, yayınevi görevlilerine şükranlarımı iletiyorum. Ayrıca, samimi yaklaşımları ve yardımlarından ötürü Doç. Dr. Eminalp Malkoç ve Öğr. Gör. Erdal Işık’a teşekkür ediyorum. Kitabın hazırlık çalışmaları boyunca, kendilerine yeterli ilgiyi gösteremediğim zamanları anlayışla karşılayan ve desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen anne ve babama; ayrıca engin bir hoşgörü ve motivasyon kaynağı olan eşim Selma’ya minnet borçlu olduğumu bu vesileyle bir kez daha bildiriyorum. Eray Cömert 28.02.2023 / İstanbul